Psychoterapia psychoanalityczna opiera się na głównych założeniach psychoanalizy Zygmunta Freuda i rozwijana jest przez współczesnych kontynuatorów jego myśli oraz następców wybitnych psychoanalityków postfreudowskich takich, jak Melanie Klein, Donald Winnicott, czy Wilfred Bion.
Podstawowe odkrycie Freuda dotyczyło istnienia nieświadomej warstwy psychiki. Zakładał on, że nieświadomość stanowi istotną część życia umysłowego i nigdy w całości nie może być poznana (czyli uświadomiona). Nieświadomość zawiera w sobie różnego rodzaju treści – impulsy, fantazje, wyobrażenia, doznania, przeżycia, które uległy wyparciu. W zapomnienie mogą również odejść świadome doświadczenia, czy wspomnienia. Jednak nawet wtedy pozostają aktywne i oddziałują na nasze życie. To dlatego mówimy czasem, że „historia lubi się powtarzać” (niekoniecznie w korzystny dla nas sposób). Innym przykładem wpływu nieświadomości są sytuacje, w których zachowujemy się w sposób, który nas samych zaskakuje albo który nie do końca pasuje do naszego świadomego zamiaru i nie potrafimy wytłumaczyć własnej reakcji.
Psychoanaliza próbowała również wyjaśnić, co wpływa na kształt i rozwój osobowości człowieka. Freud twierdził, że poza czynnikami genetycznymi (wrodzonymi), ważną rolę odgrywają pierwsze relacje – najpierw więź z rodzicami, a następnie z innymi ważnymi osobami. Nie jest obojętne też to, jakie znaczenie nadajemy i jak radzimy sobie z doświadczeniami, które przewijają się przez całe życie i są wspólne wszystkim ludziom – narodzinami, stratą i śmiercią, miłością i nienawiścią, seksualnością. Na bazie tych doświadczeń tworzymy nieświadome wzorce relacji z samym sobą i z innymi ludźmi. Przykładowo osoba, która w dzieciństwie przeżywała rozczarowanie, nie mogła polegać na znaczących dla niej ludziach będzie prawdopodobnie nieufna i bardziej ostrożna w dorosłych kontaktach w myśl zasady „kto raz się sparzył”. Chroniąc się przed ponownym zranieniem, będzie zarazem cierpieć z powodu niemożności nawiązania głębokiej i satysfakcjonującej relacji. Psychoterapia psychoanalityczna umożliwia zrozumienie działania tego nieświadomego mechanizmu, rozpoznanie jego przydatności (lub ograniczeń, jakie ze sobą zniesie), a w konsekwencji zmianę i odzyskanie większego wpływu na swoje postępowanie.
Psychoterapia psychoanalityczna jest głębokim i intensywnym badaniem ludzkiej psychiki, ponieważ próbuje zrozumieć nieświadome motywy leżące u podłoża funkcjonowania konkretnej osoby. Dlatego wymaga postawy ciekawości, która pozwala na poszukiwanie i lepsze poznanie mechanizmów wpływających na osobiste decyzje i zachowanie. Wybierana jest najczęściej przez tych, którzy przeczuwają, że sami mogą w jakiś sposób przyczyniać się do problemów, które ich spotykają albo że przyczyny przeżywanego cierpienia mają naturę wewnętrzną.
Z tego powodu psychoterapia psychoanalityczna może być pomocna dla osób, które mają kłopoty ze zbudowaniem trwałej, głębokiej i satysfakcjonującej relacji z innymi. Nie potrafią poradzić sobie ze stratą, z trudem godzą się z zachodzącymi zmianami i nie mogą po nich cieszyć się swoim życiem. Są zahamowane w swojej aktywności, nie mogą w pełni korzystać ze swojego potencjału, pomimo braku przeszkód zewnętrznych. Powtarzają w swoim życiu niekorzystne, trudne doświadczenia, które są podobne do siebie, chociaż mogą dotyczyć różnych ludzi. Mogą również przeżywać nasilony – uzasadniony lub nie – niepokój, który przeszkadza lub uniemożliwia normalne funkcjonowanie.
Leczenie wykorzystujące powyższą metodę opiera się na rozmowie psychoterapeuty z pacjentem. Rozmowa ta różni się od innych, ponieważ temat każdorazowo inicjowany jest przez pacjenta. Jest on jedynie zachęcany do swobodnego mówienia o wszystkim, co przychodzi mu na myśl. Zachęta ta nawiązuje do techniki swobodnych skojarzeń Freuda, które prowadzą terapeutę i pacjenta do poznania ukrytych (nieświadomych) znaczeń w przedstawianej przez niego opowieści. Treścią tej opowieści mogą być wydarzenia dnia codziennego, sprawy z przeszłości, wyobrażenia, fantazje, sny i inne. Terapeuta zwraca uwagę w rozmowie nie tylko na to, co i jak mówi pacjent, ale też czego nie mówi, jakich spraw unika. Na tej podstawie, mając też w pamięci historię życia osoby, formułuje swoje pomysły i komentarze zawierające rozumienie tego, co się aktualnie dzieje i co przeżywa pacjent.
Pewne sprawy są nieświadomie omijane, przemilczane, niewnoszone dlatego, że wywołują lęk, ból lub inne nieprzyjemne uczucia. Psychika broni się przed nimi stosując różnego rodzaju mechanizmy obronne. Aby osłabić ich działanie i móc poznać wewnętrzny świat osoby potrzeba wielu rozmów. Z tego powodu psychoterapia psychoanalityczna jest długotrwała, a spotkania odbywają się przynajmniej dwa razy w tygodniu. Taką częstotliwość uzasadnia też fakt, że pewne niekorzystne dla nas obrony, mechanizmy radzenia sobie wypracowujemy i utrwalamy przez lata. Ich zmiana nie dokonuje się szybko. Ma swój czas i tempo, którego nie sposób przyspieszyć albo skrócić.
Ulega złudzeniu ten, kto myśli, że istnieje w nas wyłącznie siła, która dąży do zmiany i chce zachowywać się inaczej. Równie silne jest w nas pragnienie odmienne – do utrzymania status quo i przeciwdziałania zmianie, wszak „znane piekło jest lepsze od nieznanego nieba”. Konflikt zdaniem Freuda jest wpisane w naturę ludzką i jest on nierozwiązywalny. I dobrze, dzięki temu jesteśmy istotami dynamicznymi, którym potrzeba w życiu stałości dającej bezpieczeństwo oraz niestałości, przemiany, która wprowadza ruch i różnorodność.